Niniejszy wpis stanowi zbiór najważniejszych kwestii dot. dozoru elektronicznego oraz odroczenia wykonania kary. Artykuł opisuje obie instytucje, gdyż często klienci skazani na bezwzględną karę pozbawienia wolności pytają mnie, czy coś jeszcze można z tym zrobić. Często moja odpowiedź zawiera wskazanie właśnie tych dwóch dobrodziejstw ustawodawcy.
W pierwszym części wpisu zastanowimy się, czy aby sąd skazał nas na karę pozbawienia wolności musimy dopuścić się popełnienia okropnej zbrodni? Następnie przejdziemy do głównego tematu i zrobimy ogólne porównanie instytucji dozoru elektronicznego oraz odroczenia wykonania kary. Wreszcie nieco dokładniej opiszemy obie instytucje.
Pozbawienie wolności za drobne.
Prawo karne przewiduje prymat kar wolnościowych. Oznacza to, że jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru kary, a przestępstwo zagrożone jest karą pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat, sąd orzeka karę pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary (art. 58 § 1 kodeksu karnego). Sądy mają na uwadze niniejszą zasadę i zwykle korzystają z kar o charakterze wolnościowym – grzywna oraz ograniczenie pozbawienia wolności. Niektóre regulacje prawne sprawiają jednak, że o bezwzględną karę pozbawienia wolności nie jest tak trudno, jak mogłoby się wydawać.
Podam przykład, który wydaje mi się dość kontrowersyjny. Wyobraźmy sobie osobę, która kradnie komuś puszkę ulubionego napoju oraz drugą osobę, która używając czyjejś karty płatniczej, bezprawnie kupuje tę samą puszę napoju. Czy jest jakaś różnica w stopniu naganności popełnionych czynów? Raczej nie. A czy jest jakaś różnica w sytuacji procesowej obu smakoszy? Diametralna. Osoba, która ukradła puszkę napoju otrzyma zarzut popełnienia wykroczenia stypizowanego w art. 119 § 1 kodeksu wykroczeń i grozić jej będzie kara aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. Cóż natomiast z drugim smakoszem? Zostanie mu postawiony zarzut z art. 279 § 1 k.k., tj. kradzież z włamaniem, który to czyn jest zagrożony karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. Z uwagi na niewielką wartość napoju zastosowanie znajdzie art. 283 k.k., stanowiący o wypadku mniejszej wagi. Na podstawie tegoż przepisu smakoszowi będzie grozić kara pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Dlaczego tak się dzieje? Ponieważ generalnie uznaje się, że dokonanie płatności kartą płatniczą przez osobę nieuprawnioną stanowi typ kwalifikowany zwykłej kradzieży, tj. kradzież z włamaniem. Niniejszy typ kradzieży zagrożony jest jedynie karą pozbawienia wolności – sąd zatem co do zasady nie może zastosować kary o charakterze wolnościowym.
Popełnienie czynu zabronionego, zagrożonego jedynie karą pozbawienia wolności nie przesądza, że osoba, która się takiego czynu dopuściła zostanie bezwzględnie zobligowana do wykonania kary pozbawienia wolności. Sąd ma bowiem możliwość skorzystania z instytucji nadzwyczajnego złagodzenia kary, warunkowego zawieszenia wykonania kary, czy choćby zastosowania przepisu art. 37a k.k., stanowiącego o fakultatywności kar wolnościowych. Niemniej jednak nie zawsze istnieje możliwość zastosowania niniejszych dobrodziejstw.
Przepisów, które obligują sąd do wymierzenia kary pozbawienia wolności w sytuacjach, co do których można mieć wątpliwości jest więcej. Swego czasu bardzo zdziwiło mnie jak łatwo można narazić się na zarzut prania brudnych pieniędzy. Zarzut niezwykle poważny, a jedyną karą jaką sąd może wymierzyć za popełnienie niniejszego czynu jest kara pozbawienia wolności. Wszystkie te okoliczności sprawiają, że zdecydowanie nie trzeba popełnić okropnych zbrodni, aby zostać skazanym na karę bezwzględnego pozbawienia wolności.
Ogólne porównanie.
Dla osoby skazanej na karę pozbawienia wolności ustawodawca ustanowił dwie instytucje prawne warte rozwagi: instytucje wykonania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego oraz instytucję odroczenie wykonania kary. Aby przejrzyście zobaczyć różnice pomiędzy obiema regulacjami popatrzmy na poniższą tabelę:
| Kara w systemie dozoru elektronicznego | Odroczenie wykonania kary | |
| Przesłanki zastosowania | – jest to wystarczające do osiągnięcia celów kary; – skazany posiada określone miejsce stałego pobytu; – osoby pełnoletnie zamieszkujące wspólnie ze skazanym wyraziły zgodę, o której mowa w art. 43h § 3 k.k.w.; – odbywaniu kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego nie stoją na przeszkodzie warunki techniczne, o których mowa w art. 43h § 1 k.k.w.; – względy bezpieczeństwa i stopień demoralizacji, a także inne szczególne okoliczności nie przemawiają za potrzebą osadzenia skazanego w zakładzie karnym. | Obligatoryjne odroczenie: – choroba psychiczna lub inna ciężka choroba uniemożliwiająca wykonywanie kary pozbawienia wolności; Fakultatywne odroczenie: – natychmiastowe wykonanie kary pociągnęłoby dla skazanego lub jego rodziny zbyt ciężkie skutki. |
| Kary, do których zastosowanie mają obie instytucje | Kary nieprzekraczające 1 roku i sześciu miesięcy pozbawienia wolności. | Wszystkie kary pozbawienia wolności. |
| Skutki zastosowania instytucji | Karę uznaje się za wykonaną. | Kara jest odroczona, a zatem będzie ją trzeba wykonać po okresie odroczenia. |
Bardziej szczegółowo scharakteryzujemy obie te instytucje prawne w dalszej części wpisu. Już jednak na powyższej tabeli widzimy, że nie przy każdej karze pozbawienia wolności możliwe jest zastosowanie dozoru elektronicznego. Z drugiej strony wykazanie zbyt ciężkich skutków wykonywania kary, nawet pomimo otwartego katalogu jest naprawdę trudne. Trudniejsze niż to było jeszcze kilka lat temu.
Wykonanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego.
Tak jak zostało już wskazane w powyżej tabeli – w systemie dozoru elektronicznego możemy wykonać karę nie dłuższą niż 1,5 roku pozbawienia wolności. Ta informacja jest o tyle istotna, że jeszcze stosunkowo niedawno w systemie dozoru elektronicznego można było wykonać karę pozbawienia wolności do jednego roku. Niniejsza nowelizacja otworzyła zatem możliwość wykonania kary w systemie dozoru elektronicznego dla osób, które zostały skazane na karę przekraczającą rok pozbawienia wolności (nie więcej niż 1 rok i sześć miesięcy). Kolejną kwestią, na którą należy zwrócić uwagę, jest fakt, że w systemie dozoru elektronicznego można wykonać karę, która w chwili wydania wyroku nie przekracza 1 roku i szczęściu miesięcy pozbawienia wolności. Czyli dla możliwości zastosowania instytucji dozoru elektronicznego nie ma znaczenia, jaka kara pozostała do wykonania, tylko jaka była kara w chwili jej wymierzenia. W praktyce oznacza to, że jeśli ktoś został skazany np. na karę 1 roku i 8 miesięcy pozbawienia wolności, to nie będzie mógł wykonać niniejszej kary w systemie dozoru elektronicznego, nawet jeśli wykona karę np. w zakresie 5 miesięcy pozbawienia wolności. W takim przypadku skazanemu w praktyce do wykonania pozostanie 1 rok i 3 miesiące pozbawienia wolności. Niemniej jednak nie może pozostałej części kary wykonać w systemie dozoru elektronicznego.
Jeżeli chodzi o pozostałe przesłanki zastosowania dozoru elektronicznego (wymienione powyżej), to sąd ocenia, czy wykonanie kary w systemie dozoru elektronicznego jest wystarczające do osiągnięcia celów kary. Sąd dyskrecjonalnie ocenia również względy bezpieczeństwa, stopień demoralizacji, a także inne okoliczności. Generalnie musimy przekonać sąd, że wykonanie kary pozbawienia wolności jest wystarczające, abyśmy zrozumieli naganność swojego czynu i że ponownie nie popadniemy w konflikt z prawem. Jednocześnie musimy mieć stałe miejsce pobytu, w którym są odpowiednie warunki techniczne do zainstalowania koniecznych nadajników oraz rejestratorów. Wreszcie jeżeli mieszkamy z osobami pełnoletnimi, to osoby te muszą wyrazić zgodę na rozpoczęcie dozoru stacjonarnego.
Jak wygląda wykonywanie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego w praktyce? Mamy ustalony harmonogram, zgodnie z którym możemy opuszczać miejsce naszego zamieszkania. Sądy ustalają odpowiednie godziny przede wszystkim mając na uwadze naszą pracę. Po ustalonych godzinach musimy przebywać na terenie miejsca zmieszania. Miejsce, w którym przebywamy jest weryfikowane odpowiednim nadajnikiem – taka opaska, umieszczona na ręce lub na nodze, w zależności od preferencji posiadacza.
Zwrócić należy jeszcze uwagę, że po wykonaniu połowy kary (co do zasady) możemy ubiegać się o przedterminowe zwolnienie z dozoru elektronicznego. Fajna możliwość, choć niesie za sobą pewne ryzyko. Otóż w przypadku odwołania warunkowego przedterminowego zwolnienia, sąd penitencjarny zarządzi doprowadzenie skazanego do zakładu karnego. Wtedy już nie ma możliwości ubiegania się o ponowne zastosowanie dozoru elektronicznego.
Odroczenie wykonania kary pozbawienia wolności.
Jak widać na tabeli zamieszczonej we wcześniejszej części wpisu, przesłanki odroczenia wykonania kary dzielimy na obligatoryjne oraz fakultatywne. W przypadku wystąpienia przesłanki obligatoryjnej, sąd jest niejako zmuszony do zastosowania odroczenia wykonania kary. Trzeba mieć tu jednak na uwadze, że nie jest wystarczające wskazanie, że jesteśmy ciężko chorzy i nie możemy wykonać kary pozbawienia wolności. Niniejszą okoliczność musimy wykazać. Przede wszystkim to, czy nasza choroba uniemożliwia nam wykonywanie kary pozbawienia wolności oceniają biegli sądowi – sporządzając odpowiednią opinię, która następnie stanowi podstawę rozstrzygnięcia sądowego. Za ciężką chorobę uznaje się natomiast taką, przy której umieszczenie skazanego w zakładzie karnym może zagrażać jego życiu lub spowodować dla jego zdrowia poważne niebezpieczeństwo. Zwrócę w tym miejscu uwagę, że zakłady karne często dysponują szpitalami więziennymi lub innym zabezpieczeniem medycznym, w związku z czym przyjmuje się, że większość chorób można leczyć w zakładzie karnym. Wykazanie, że stan naszego zdrowia uzasadnia odroczenie wykonania kary jest zatem bardzo trudne.
Jeżeli chodzi o przesłankę fakultatywną zastosowania odroczenia wykonania kary, czyli zbyt ciężkie skutki dla skazanego lub jego rodziny, to również niniejszą okoliczność należy wykazać. Spójrzmy na jakie okoliczności można się powołać¹:
| Skutki zbyt ciężkie dla skazanego | Skutki zbyt ciężkie dla rodziny skazanego |
| zakończenie kuracji leczniczej; | choroby członka rodziny, wymagającego opieki, którą może zapewnić tylko skazany; |
| zdanie ważnych egzaminów kończących cykl nauki; | okresowego pozostawania rodziny skazanego bez środków do życia; |
| załatwienie bardzo ważnej sprawy majątkowej; | wieku lub kalectwa członków rodziny skazanego, z którymi wspólnie zamieszkuje lub którymi się opiekuje, opieki tej zaś nie mogą zapewnić inne osoby; |
| dokończenie ważnej dla skazanego pracy, np. tymczasowej umowy o dzieło, prac polowych, prac związanych z budową domu itp.; | starań skazanego o pozostawienie dzieci pod właściwą opieką lub o umieszczenie chorego członka rodziny w szpitalu. |
| chorobę skazanego, inną niż określona w art. 150 k.k.w. | |
| wydarzenie losowe, wymagające pilnego podjęcia czynności eliminujących jego skutki. |
Oczywiście ww. katalog ma charakter przykładowy i można się powołać również na inne okoliczności świadczące o zbyt ciężkich skutkach wykonywania kary pozbawienia wolności. Co również istotne – w przypadku ciężkiej choroby sąd odracza wykonanie kary do czasu ustania przeszkody, natomiast w przypadkach fakultatywnego odroczenia wykonania kary, sąd odracza jej wykonanie co do zasady na okres do roku.
Jeszcze jedno słowo o odroczeniu wykonania kary. Do dnia 4 października 2019 r., istniał bardzo wartościowy przepis dla osób korzystających z odroczenia wykonania kary. Chodzi o art. 152 § 1 k.k.w., zgodnie z którym jeżeli odroczenie wykonania kary nieprzekraczającej roku pozbawienia wolności trwało przez okres co najmniej jednego roku – sąd może warunkowo zawiesić wykonanie tej kary na zasadach określonych w art. 69-75 Kodeksu karnego. Możliwość zawieszenia wykonania kary, która wcześniej była odroczona sprawiała, że skazany mógł całkowicie uniknąć wykonywania kary pozbawienia wolności. W dniu 5 października 2019 r., weszła jednak w życie nowelizacja, mocą której niniejszy przepis został uchylony. Obecnie zatem odraczanie wykonania kary oznacza przekładanie konieczności jej wykonania w późniejszym czasie.
Podsumowanie.
Klienci wielokrotnie pytali mnie co będzie dla nich korzystniejsze – wykonanie kary w systemie dozoru elektronicznego, czy jej odroczenie? Odpowiedź jest najbardziej typową odpowiedzią dla prawnika – to zależy. Przede wszystkim należy zweryfikować przesłanki obu instytucji, aby sprawdzić, z której instytucji możemy skorzystać. Następnie musimy się zastanowić, co tak właściwie chcemy uzyskać. Jeżeli np. jesteśmy kierowcami międzynarodowymi i chcemy zabezpieczyć finansowo rodzinę na czas wykonywania kary to należy zwrócić swą uwagę na instytucję odroczenia wykonania kary. Jeżeli natomiast chcemy po prostu mieć karę za sobą, wykonując ją w warunkach wolnościowych, to zdecydowanie powinniśmy skorzystać z dozoru elektronicznego.
Jeżeli ustawowe przesłanki dają nam wybór do skorzystania z obu instytucji, to w mojej ocenie warto wybrać wykonanie kary w systemie dozoru elektronicznego. Moja opinia dotyczy oczywiście stanu obecnego. Kiedy bowiem mogliśmy skorzystać z zawszenia wykonania kary, zgodnie z art. 152 § 1 k.k.w., to odroczenie wykonania kary mogło prowadzić do najkorzystniejszego „załatwienia” orzeczonej kary. Nasze swobody nie zostawały w żaden sposób ograniczane. Ponadto, obecnie trudniej jest uzyskać orzeczenie o odroczeniu wykonania kary, niż jeszcze 2/3 lata temu. Sądy bardziej rygorystycznie oceniają realizację przesłanek odroczenia wykonania kary.
Bezsprzecznie obie instytucje mają swoje zalety, a także swoje wady. Pamiętajmy również, że jeżeli wnosimy o udzielenie zgody na wykonanie kary w systemie dozoru elektronicznego lub o odroczenie wykonania kary, to warto jednocześnie złożyć wniosek o wstrzymanie wykonania kary. W przeciwnym wypadku, zanim sąd rozpozna nasz wniosek o zastosowanie jednej z powyżej opisanych instytucji, to możemy zostać doprowadzeni do zakładu karnego – a tego przecież chcemy uniknąć.
¹ S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Wyd. 7, Warszawa 2020
